Hoe staat het met de levensverwachting van gepensioneerde beroepsofficieren?
Overstijgt deze het Nederlandse gemiddelde of juist niet? Voor beide veronderstellingen zijn wel redenen aan te dragen of te verzinnen. Maar daarover ging het tijdens de Algemene Vergadering op 21 april niet. Wel over een belangrijke opdracht die je jezelf moet geven in de laatste fase van je leven. Namelijk dat je aan je toekomstige nabestaanden kenbaar maakt hoe je die fase wilt invullen. Dat lijkt simpel, namelijk zo lang mogelijk doorgaan op de ingeslagen weg.
Maar wacht even, als de rafels van de ouderdom zichtbaar worden, wat dan ?
Hoe en waar wilt u een medisch traject ingaan?
Wat verwacht u nog van het leven? Welke juridische kanten kleven er aan uw wensen? Hebt u nagedacht over euthanasie?
Kortom, als u een maximale invloed wilt hebben over het leven in de laatste fase, dan is het wijs over de keuzemogelijkheden daarin na te denken en uw naasten op de hoogte te stellen van uw keuzes. Daarover ging het in onderstane voortreffelijke lezing van dr. Dorothea Touwen. Deze lezing maakte onderdeel uit van het programma van de KVEO Algemene Vergadering 2022 op 22 april 2022.

Maart 2022

Dit artikel gaat over onze verhouding tot de dood. Sterven hoort net als geboren worden bij het leven. Er is een kans dat u bij de openingszinnen direct afhaakt. Ervaringen met dood, verlies en rouw roepen al vlot ongemak op. De vraag is: laten we ons overvallen als de tijd daar is, of krijgt sterven al eerder een plaats in onze gesprekken en in ons leven? Acceptatie van het onvermijdelijke einde maakt het mogelijk om met elkaar aandacht te geven aan de laatste fase van het leven.

Op het moment dat ik dit schrijf is het een grauwe grijze regendag. Maar het weer is niet de inspiratie voor zo’n beladen thema, noch mijn eerdere bijdrage over ‘Actieve voorbereiding op ouder worden’ en het wetsvoorstel ‘Voltooid leven’. Ik kom op het idee door het lezen van een in 2021verschenen document van de Raad Volksgezondheid en Samenleving (RVS) met de titel Beter samenleven met de dood.

In het voorwoord wordt het nadrukkelijk een inspiratiedocument genoemd en geen handreiking over hoe we zouden moeten praten en overleggen over verlies, dood en rouw.

Het document beschrijft diverse ontwikkelingen in onze samenleving die van invloed zijn op onze omgang met de dood zoals secularisering, bevolkingssamenstelling en de toegenomen medische mogelijkheden bij ziekte. RVS wil een impuls geven aan het denken over de plek van de dood in ons leven en onze samenleving waarin we de dood, verlies en rouw weer meer als onderdelen van het leven zien.

De dood was minder zichtbaar tot de coronapandemie zich aandiende. Voor sommigen in de vorm van het eenzaam sterven van een dierbare op de intensive care of in het verpleeghuis, voor anderen in de vorm van de dagelijkse sterftecijfers bij de journaaluitzendingen.

Waar in sommige culturen het sterven traditioneel omarmd wordt als deel van het leven zoals op de Mexicaanse feest- en herdenkingsdag op Allerheiligen en Allerzielen (Dia de losMuertos) dringen wij sterven liever terug uit ons persoonlijk leven en uit de samenleving.

Welke ontwikkelingen spelen daarbij een rol en hoe ziet het debat rond leven en dood er uit? En hoe zouden wij persoonlijk en als samenleving de dood als onderdeel van het leven een plek kunnen geven?

Ontwikkelingen in de omgang van de dood

Samenleven met de dood en omgaan met onze eigen sterfelijkheid blijkt moeizaam, waarbij we in onze samenleving steeds minder gemeenschappelijke handvatten lijken te hebben. Ervaringen met de dood, verlies, afscheid en rouw zijn uiteraard heel persoonlijk, maar wel ingebed in een omgeving waarbij bepaalde waarden, gebruiken en rituelen horen. Maatschappelijke ontwikkelingen zoals secularisering en individualisering maken de omgang met dood en verlies moeilijker door het ontbreken van vaste rituelen. De diverse samenstelling van de Nederlandse bevolking heeft ook invloed op veranderde en gevarieerdere levenseinderituelen.

Juist rond het levenseinde kunnen religieuze en culturele gebruiken extra belangrijk worden, ook voor mensen die deze tijdens hun leven niet praktiseren. Aan de andere kant kunnen mensen ook afstand nemen van rituelen uit het land van herkomst en juist een meer persoonlijke vorm kiezen. Met de secularisering is de rol van religie en daarmee van traditionele instituties afgenomen met meer nadruk op de autonomie van individuen die zelf hun keuzes moeten maken.

In het verleden was de dood een ‘normaler’ onderdeel van het leven, omdat mensen er zich vaak toe moesten verhouden. Gezinnen werden veel meer dan nu geconfronteerd met zuigelingen- en of kindersterfte en mensen stierven vaker aan ziektes of aandoeningen die in de huidige tijd niet meer tot de dood leiden.

Door de toegenomen medische mogelijkheden lijkt het leven haast maakbaar. Sinds 1950 neemt de levensverwachting van 65-jarigen toe: destijds met 14,3 jaar (79,3jaar), in 2019 met 20,1 jaar (85,1 jaar). In 2026 zal dat volgens de huidige prognose van het CBS 0,7 jaar langer zijn en in 2040 mogelijk zelfs zo’n 25 jaar (90 jaar).

De verwachting is dat de komende 20 jaar het aantal 80-plussers met 98% zal toenemen en het aantal 100-jarigen van 2530 (op 1 januari 2021) naar ongeveer 7000 in 2040 zal stijgen.

De dood uitstellen lukt steeds beter. Waar een diagnose kanker lange tijd een naderende dood impliceerde, is het inmiddels vaak mogelijk de ziekte te genezen of er in ieder geval lang mee door te leven. Hierdoor wordt een groeiende groep mensen geconfronteerd met een naderende dood zonder te weten wanneer die in te tijd zal volgen. Dat kan mensen er van weerhouden de realiteit van de dood onder ogen te zien. Voor deze mensen zal eerder en vaker aandacht nodig zijn voor andere dimensies van hun bestaan anders dan hun ziekte alleen.

Een belangrijke ontwikkeling is dat het overlijden steeds vaker in een professionele omgeving plaats vindt. Stierf in 1950 nog het merendeel van de mensen thuis, in 2019 was dat volgens het CBS 32%. Inmiddels sterven mensen meestal in een ziekenhuis, verpleeghuis of hospice. Deze zijn uitermate geschikt voor de laatste palliatieve fase, met comfort, hulp en een thuisgevoel en kan gezien worden als een goede en zorgzame ontwikkeling. Maar hoe een sterfbed er uit kan zien weten we steeds minder.

De dood in het publieke debat

In het RVS document wordt beschreven dat de dood in het publieke debat sterk aanwezig is in de vorm van abstracte statistieken en dat het ruim genomen twee uitersten kent: de dood als probleem én de dood als oplossing. In het eerste geval willen we de confrontatie met de dood zo veel mogelijk vermijden of uitstellen. Denk maar eens aan de polemiek bij de publicatie van het Draaiboek Code Zwart over wie wel en wie niet bij overbelasting van de IC nog voor behandeling in aanmerking komt.

Met de toenemende vergrijzing wordt het debat over de dood als oplossing gekenmerkt door een, soms verhitte discussie over wanneer en hoe het leven mag eindigen en hoe dat einde het best te realiseren is. Denk aan de discussies over kwaliteit van leven, over sterven als verlossing van ondragelijk lijden of van een gevreesde sterfbed, euthanasie bij dementie en het willen sterven na een voltooid leven.

Tot slot

In het RVS document staat dat het als inspiratie bedoeld is om de dood als onderdeel van het leven te zien en daarmee wil bijdragen aan het praten en overleggen over verlies, dood en rouw en dat het niet bedoeld is als een praktische handreiking.

Die handreikingen zijn er overigens wel en een aantal worden in de colofon genoemd. Ze bieden legio handvatten die een gesprek kunnen stimuleren.

Kern van het verhaal is dat als we accepteren dat je op een dag gaat sterven we onszelf en onze ‘naastbestaanden’ de kans geven om er met elkaar over in gesprek te gaan.

Zoals wij ook praten en overleggen over wat wij in ons werkzame leven willen en wat bij pensionering, zo kunnen we ook praten over onze eindigheid. Juist onze eindigheid, maakt dat wij contrast geven aan ons bestaan en het leven kunnen vieren.

Nawoord: SIRE heeft begin februari een campagne gelanceerd om de dood bespreekbaar te maken, omdat blijkt dan meer dan de helft van de Nederlanders op een betere manier afscheid had willen nemen van een overledene.

Een onvolledig afscheid leidt tot extra verdriet en bemoeilijkt de rouw. Benadrukt wordt dat spreken over de dood, juist over het leven gaat. Met spotjes op YouTube wordt ons een spiegel voorgehouden door het laten zien van gesprek vermijdende dooddoeners zoals ‘Je gaat nog lang niet dood’. Kijk er vooral naar!

De RVS heeft een driedelige podcast-serie over samenleven met de dood gemaakt met als onderwerpen ‘Hoe leven we samen met de dood’, ‘De dood en de tijd’ en ‘Mag je ook zwijgen over de dood?’. Het document ‘Stervelingen’ kan gedownload worden via de website van de RVS (https://www.raadvs.nl). De Podcast-serie is te beluisteren op Spotify, Apple podcasts of RadioviaInternet.

Bron:

‘Stervelingen, Beter samenleven met de dood’, Raad Volksgezondheid en Samenleving, 2021.

Enkele ‘inspiratiebronnen’:

– Tijdig praten over het levenseinde: https://www.knmg.nl/advies-richtlijnen/knmg-publicaties/tijdig-praten-over-het-levenseinde.htm

– Omgaan met levenseinde en de dood, Zorg voor Beter, kennisplein voor verpleging, verzorging, zorg thuis en eerste lijn: https://www.zorgvoorbeter.nl/levensvragen-ouderen/zingeving/levenseinde-dood

– Ik weet niet wat ik moet zeggen, Overman en Bruntik, boek ISBN 9789025908997, 2020

Mochten er thema’s zijn die u als lezer uitgediept zou willen zien, dan hoor ik graag van u. Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

NOTEN

25% van de Nederlandse bevolking heeft een migratieachtergrond (CBS, 2021) en naar verwachting zal in 2050, 30 tot 40% een migratieachtergrond hebben (CBS, 2020).

Dit artikeltje is niet opbeurend. Het is immers verre van ‘gezellig’ om gewezen te worden op de effecten van alcohol. Dit artikel wordt overigens niet door een geheelonthouder geschreven. Het advies ‘drink met mate’ vraagt dat je bewust bent van wat ‘met mate’ inhoudt.

“Van een drankje kan je beter slapen”, of “elke dag een glaasje wijn is goed voor je hart en bloedvaten”. Dat heeft u vast wel eens gehoord of gedacht, maar er klopt niets van. Alcoholgebruik is steeds gewoner geworden in onze samenleving en in het sociale leven van veel senioren. Het alcoholgebruik bij 55-plussers is fors in vergelijking met jongere volwassenen. Ruim acht op de tien mensen drinkt alcohol waarvan een derde iedere dag. Bijna iedereen drinkt thuis. In 10 jaar tijd is het aantal gevallen van alcoholvergiftiging onder 55-plussers verdrievoudigd. In 2016 kwamen er 5000 55-plussers op de Spoedeisende Hulp terecht na een ongeval waarbij alcohol een rol speelde, bijvoorbeeld een valpartij. Alcoholgebruik is jaarlijks verantwoordelijk voor bijna 1 miljard euro aan zorgkosten.

Positief is wel dat het gemiddeld aantal glazen alcohol dat senioren drinken afneemt naarmate men ouder wordt. Dat geldt helaas niet voor de overmatige drinkers, die juist meer gaan drinken naarmate ze ouder worden. Onder overmatig wordt verstaan gemiddeld meer dan 14 glazen voor vrouwen en 21 glazen voor mannen, per week.

Wat doet alcohol in en met ons lichaam?

Alcohol wordt heel snel in ons lichaam opgenomen en heeft als eigenschap dat het oplosbaar is zowel in water als in vet. Dat zorgt er voor dat het vlot alle lichaamscellen van onze organen bereikt zoals de hersenen, darmen en de borstklieren. In de lichaamscellen beschadigt alcohol de erfelijke informatie (DNA) en het onderdrukt het immuunsysteem, die nou juist kankercellen moeten opruimen. De lever zorgt uiteindelijk voor de afbraak van alcohol. Ouderen kunnen overigens slechter tegen alcohol, waarover later meer.

Hoeveel glaasjes kun je verantwoord drinken?

Het advies voor verantwoord alcoholgebruik van de Gezondheidsraad is: drink géén alcohol, of in ieder geval niet meer dan één standaardglas per dag en tenminste twee dagen per week niet (standaardglas: een glas alcoholische drank bevat ongeveer 12 ml alcohol. Dat is ongeveer 10 gram. Dus als je bier, wijn of jenever uit het daarvoor bestemde glas drinkt, krijg je altijd ongeveer 10 gram alcohol binnen). De norm is voor vrouwen en mannen gelijk. In een advies uit 2006 werd nog geadviseerd dat mannen maximaal 2 standaardglazen en vrouwen 1 glas per dag kunnen drinken.

Zo’n 40% van de ouderen meent ook nu nog dat 2 glazen daadwerkelijk de norm is. De norm werd verscherpt, omdat uit onderzoek steeds duidelijker bleek dat ook kleine hoeveelheden alcohol schadelijk zijn voor de gezondheid en vermeende gezondheidsbevorderende effecten op bijvoorbeeld hart- en vaatziekten onjuist waren. 

Alcohol en kanker.

Alcohol is verantwoordelijk voor 12,5 procent van alle gevallen van kanker, waarbij er een zekere relatie bestaat tussen alcohol en bepaalde vormen van kanker. Voor vrouwen geldt dat de kans op borstkanker bij 1 glas per dag met 10% verhoogd is; de kans op darmkanker bij mannen is verhoogd bij 3 glazen per dag; mond- en keelen strottenhoofdkanker bij mannen en vrouwen verhoogd bij 2 glazen per dag. Nota bene eenn op de drie gevallen van de door alcohol veroorzaakte sterfte ten gevolge van borstkanker of kanker van de dikke darm is toe te schrijven aan het gebruik van één of anderhalf glas alcoholische drank per dag. Alcohol drinken én daarbij roken is extra schadelijk en verhoogt het risico op bepaalde vormen van kanker nog meer. Hoe wordt door senioren over alcoholgebruik gedacht? Het merendeel van de ouderen is zich niet bewust van het feit dat alcohol verslavend is (75%) of niet goed voor de gezondheid (82,7%). Als voordelen van het gebruik van alcohol worden door ouderen gezelligheid, een prettig gevoel en dat het goed voor de gezondheid is, genoemd.

Sommigen menen dat het ene type alcohol slechter is dan de andere. Dat bijvoorbeeld een glas sterke drank gelijk staat aan 4 glazen wijn of bier. Verre van juist: een standaardglas bier of sterke drank bevat eenzelfde hoeveelheid alcohol! Als nadelen worden onder andere gezien dat je minder controle hebt, je je niet fit voelt en niet kunt autorijden.

Redenen om alcohol te drinken.

De belangrijkste redenen om alcohol te drinken zijn: omdat het lekker of een gewoonte is, een vast ritueel bij het eten en ter ontspanning. Pensionering blijkt een belangrijke reden, samen met de toename van eigen tijd en de invulling daarvan. Uit interviews blijkt dat eenzaamheid, verlies van structuur, problemen/stressfactoren, positieve associaties met alcohol, speciale gelegenheden, in gezelschap zijn en de idee als oudere niets meer te verliezen te hebben (ik ben toch al oud, mankeer dingen en het doet er niet meer zo toe), genoemd worden als redenen voor alcoholgebruik.

Ouderen lopen meer risico.

Door lichamelijke veranderingen in een ouder wordend lichaam wordt alcohol minder goed verdragen. Lever en nieren werken immers met de leeftijd minder efficiënt en ouderen hebben minder lichaamsvocht en vaak een toename van lichaamsvet. Hierdoor wordt alcohol minder snel afgebroken en stijgt het alcoholpercentage in het bloed sneller dan bij jongeren. Senioren gebruiken vaker medicatie en moeten daarom extra voorzichtig zijn. Het is dan ook raadzaam om goed de bijsluiter te lezen om te zien wat er staat over gelijktijdig gebruik van alcohol. Bovendien hebben ouderen een groter risico om een riskant drinkpatroon te ontwikkelen. Dit heeft twee oorzaken: meer vrije tijd en meer geld beschikbaar om alcohol te kopen en te drinken en meer ingrijpende levensgebeurtenissen in deze levensfase.

Alcohol en corona.

Alcohol, zoals reeds genoemd, heeft een negatieve invloed op de weerstand door het onderdrukken van het immuunsysteem. Of je sneller besmet raakt met corona bij alcoholgebruik is nog niet onderzocht. Er is op dit moment geen bewijs dat alcohol een effect heeft op het coronavaccin. Een lage weerstand kan er voor zorgen dat vaccins minder goed werken. Of dit ook voor het coronavaccin geldt is nog niet bekend. Als iemand tijdens één gelegenheid meer dan 4 (vrouw) of 6 (man) glazen alcohol drinkt heeft het direct een negatieve invloed op de weerstand.

Tot slot: ik zei het al, het is geen opbeurend artikel, maar gezien de niet geringe consumptie van alcohol door ouderen, met mogelijk wel een belangrijke boodschap. Als u meer wilt weten over wat alcohol voor u betekent en wil lezen over de risico’s en nadelen ervan, of het voor u extra schadelijk of riskant is, dan vindt u onder andere op thuisarts.nl en trimbos.nl de nodige informatie.

Op uw gezondheid!

Bron: Nationaal Kompas Volksgezondheid/RIVM; KWF; Trimbos Instituut