Baat het niet, misschien schaadt het wel
In dit artikel komen twee onderwerpen aan de orde: commerciële lichaamsscans en de alsmaar uitdijende markt voor zelfdiagnosetes-ten. Of dit soort onderzoeken bijdragen aan gezondheidswinst is niet altijd even duidelijk. Essentieel is dat mogelijke gezondheidswinst moet opwegen tegen mogelijke nadelige effecten en risico’s.
Commerciële lichaamsscans
U kent ze vast wel: reclames die oproepen om de regie voor uw gezondheid in eigen hand te nemen. Met slogans als “Krijg snel inzicht in je gezondheid” of “Jouw gezond-heid onze zorg”. Een zoekopdracht op het internet naar
‘lichaamsscan’ levert vlot meerdere aanbieders op met klinkende namen als Prescan, PrivateScan en DirectCli-nics. Hun boodschap? Door je te laten scannen kun je ernstige ziekten zoals kanker of hartproblemen vroegtijdig opsporen. De websites zien er gelikt uit met uitnodigende verhalen over wat je ermee kunt winnen. Maar zelden wordt erbij verteld wat de mogelijke nadelen zijn. Kern-vraag hier is of zo’n lichaamsscan voor gezonde mensen wel nuttig is.
Wat zijn de voordelen?
Een scan kan in sommige gevallen vroegtijdig een ernstige aandoening aan het licht brengen. Als er niets gevonden wordt voelen mensen zich soms gerustgesteld. Ander voordeel is dat je geen verwijzing nodig hebt van een arts. Maar wel een dikke portemonnee.
Wie zoekt zal altijd iets vinden …
Als je maar voldoende onderzoekt dan zal niemand 100% gezond blijken. Er is altijd wel iets, zonder dat het van betekenis is of consequenties heeft. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) waarschuwt in haar advies met de titel ‘Iedereen bijna ziek’ dat mensen steeds meer medische testen ondergaan en steeds eerder te horen krijgen dat ze ziek zijn, misschien ziek zijn of ziek zouden kunnen worden. Het groeiend aanbod van onderzoeken en het laagdrempelig benoemen van afwijkin-gen als ziekte leidt tot wat de RVS diagnose-expansie noemt. De focus lijkt steeds meer gericht op vroegtijdige opsporing en minder op preventie van ziekten. Preventie zou ook gericht moeten zijn op maatschappelijke oorzaken van ziekten, zoals roken, drinken, bewegingsarmoede, obesitas, etc. De Raad stelt dat onze behoefte aan grip en uitsluiting van risico’s het zicht op de nadelen van diagnos-tiek, screening en oprekkende ziektedefinities vertroebelt. Commerciële aanbieders spelen daar gretig op in.
Vals-positieve uitslagen
Bij scans kunnen ‘afwijkingen’ gevonden worden, die uiteindelijk onschuldig blijken. Zulke bevindingen worden vals-positieve uitslagen genoemd. Ze zorgen voor onnodige stress, extra onderzoeken (zoals biopsieën of vervolg-scans) en voor druk op de reguliere zorg. Er is geen overtuigend wetenschappelijk bewijs dat dergelijke scans – bij mensen zonder klachten – bijdragen aan een betere gezondheid of lagere sterftecijfers.
Wat zeggen de cijfers?
Er zijn diverse studies gedaan over de uitkomsten van de scans, waarbij afhankelijk van het onderzoek de percenta-ges uiteenlopen. Ze geven echter wel een beeld:
- Bij 30-80% (afhankelijk van de specifieke studie) van de onderzoeken waarbij een volledige lichaamsscan is gedaan worden één of meerdere ‘afwijkingen’ gevonden.
- Bij 10 tot 30% leidt het tot vervolgonderzoek.
- In minder dan 2% wordt een echt klinisch relevante aandoening gevonden, die behandeling behoeft.
Wat vindt de medische wereld?
De Nederlandse vereniging voor radiologie vindt dat weten-schappelijk bewijs ontbreekt om in een gezonde populatie met behulp van CT, MRI en PET-CT screenend beeldvormend onderzoek te doen. Ook het Nederlandse Huisartsen Genootschap en de KNMG zijn hier negatief over. De Gezondheidsraad adviseert om mensen te beschermen tegen de risico’s van ongerichte gezondheidstests.
Wetgeving lichaamsscans
Voor medische onderzoeken waarbij straling wordt gebruikt – zoals bij een CT-scan – is in Nederland een vergunning nodig. Zo’n onderzoek mag niet zomaar uitgevoerd worden bij mensen zonder klachten. Sterker nog, ze zijn verboden op grond van de Wet op het Bevol-kingsonderzoek. Daarom wijken aanbieders voor dergelij-ke scans uit naar het buitenland.
Samenvattend
De huidige stand van zaken in Nederland wijst erop dat de nadelen van commerciële lichaamsscans, zoals onterecht positieve uitslagen, een overmaat aan diagno-ses, verhoogde zorgkosten, zwaarder wegen dan de beperkte voordelen. Medische en wetenschappelijke organisaties adviseren dan ook om dergelijke scans niet routinematig aan te bieden aan gezonde individuen zonder klachten.
Advies
Voor mensen die zich zorgen maken over hun gezondheid, is het raadzaam om in gesprek te gaan met de huisarts, die op basis van medische richtlijnen en persoonlijke risicofactoren passend advies kan geven. Dit advies is zeker ook, zoals u zult lezen, van toepassing op zelfdiag-nosetesten.
Zelfdiagnosetests: hulpmiddel of risico?
In Nederland en andere Europese landen zijn steeds meer zelftesten te koop waarmee mensen bloed, urine, ontlasting of speeksel kunnen (laten) testen. De zelftes-ten worden vaak aangeboden als een makkelijke manier om ziektes of gezondheidsrisico’s op te sporen. Soms kunnen deze tests inderdaad helpen. Maar niet altijd. Voor sommige testen ontbreekt een wetenschappelijke basis en is de interpretatie van uitslagen niet eenvoudig. Uit onderzoek van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksge-zondheid en Milieu) blijkt dat het aanbod van zelftesten toeneemt. In 2022 waren er al 161 verschillende zelftes-ten in Nederland te koop. Bijvoorbeeld voor: seksueel overdraagbare aandoeningen (SOA’s), allergieën, vitamine-gebrek, HIV, depressie en risico op bepaalde soorten van kanker.
Deze testen zijn verkrijgbaar bij drogisterijen, apotheken of online. Sommige zelftesten worden al langer gebruikt. Denk aan zwangerschapstesten of apparaten om uw bloeddruk te meten. Artsen en zorgorganisaties erkennen dat dit soort testen voordelen kunnen hebben. Ze zijn makkelijk te gebruiken, geven snel een uitslag en kunnen mensen bewuster maken van hun gezondheid. Vooral bij gevoelige onderwerpen, zoals SOA’s, kunnen ze drempel-verlagend werken.
De nadelen en risico’s
Toch zijn er ook belangrijke zorgen over zelftesten. Niet alle testen zijn even betrouwbaar. En soms zijn de uitslagen moeilijk te begrijpen. Een test kan u bijvoor-beeld ten onrechte geruststellen: u krijgt een ‘vals negatieve’ uitslag: de test zegt dat er niets aan de hand is, terwijl u wel ziek bent. Of juist onnodige onrust veroorzaken: u krijgt zoals reeds bij de lichaamsscan besproken, een ‘vals positieve’ uitslag: de test zegt dat er iets mis is, terwijl u gezond bent. Daarnaast kan het lastig zijn om een uitslag goed te interpreteren, zeker zonder hulp van een arts. Hierdoor kunnen mensen verkeerde conclusies trekken. Sommigen zoeken dan onnodig medische hulp. Anderen stellen juist een dok-tersbezoek uit, terwijl dat wel nodig is.
Zijn zelftesten altijd betrouwbaar?
Sommige zelftesten behoren tot de groep medische hulpmiddelen. Die moeten dan voldoen aan bepaalde Eu-ropese kwaliteitseisen. Ze moeten bijvoorbeeld een CE-markering hebben. Dat is een soort keurmerk dat aangeeft dat de test in Europa is goedgekeurd en daar-mee bruikbaar en begrijpelijk zijn. Bekende voorbeelden zijn de koortsthermometer en bloeddrukmeter. Maar let op: niet alle testen die online worden verkocht, zijn goedgekeurd. Vooral producten uit landen buiten Europa die via het internet aangeboden worden, voldoen soms niet aan de Europese regels en een verplichting daartoe ontbreekt.
Wat zeggen deskundigen?
Het RIVM, de Gezondheidsraad, de GGD en de artsenor-ganisatie KNMG vinden dat zelftesten een nuttig hulpmid-del kunnen zijn. Maar alleen als de test goed werkt én de uitslag goed wordt begrepen. Hun advies: bespreek de uitslag van een zelftest altijd met een arts. Zeker als u twijfelt of klachten heeft.
Wat kunt u het beste doen?
Een zelftest kan een eerste stap zijn. Maar het is geen vervanging voor professioneel medisch advies. Maakt u zich zorgen over uw gezondheid, of vertrouwt u een uitslag niet, neem vooral contact op met uw huisarts. Ook als de test zegt dat alles in orde is. Er was immers een reden voor u om de test te doen!
Meer informatie over de voor- en nadelen van zelftesten is te vinden op:
www.thuisarts.nl (zoek op ‘gezondheidstests’) en
www.rivm.nl (zoek op ‘zelftesten en gezondheid’).
Deze informatie is in juli 2025 bijgewerkt.
